Bitkilerin insan ile ilişkisi çok uzun zamandır devam etmektedir. Bitkiler; peyzajlamada, boya yapımında, böcek ilacı, gıda, baharat, içecek, parfümeri, kozmetik olarak da kullanımının yanı sıra, drog olarak tıpta ya da halk arasında kullanımı oldukça yaygındır. Zaman içerisinde karşılaşılan sağlık problemlerinde, bitkilerin çeşitli kullanımına sebebiyet vermiştir. Modern tıp bilgileriyle birlikte geleneksel ve tamamlayıcı tıp (GETAT) olarak adlandırılan yöntemlerle bitkilerin kullanımı detaylandırılmıştır. Geleneksel ve tamamlayıcı tıp olarak adlandırılan yöntemlerden birisi de fitoterapi yöntemidir.
Fitoterapi kelimesinin anlamı, Yunanca bir kelime olan “Phyton” (Bitki) ve “Therapeia” (Tedavi) kelimelerinin birleştirilmesi ile oluşturulmuştur (Dağlar & Dağdeviren, 2018). Bitkilerin yaprağı, tohumu, çiçeği ya da kök kısmı kullanılarak hastalıkların tedavisinde ve önlenmesinde yardımcı olduğu bilinmektedir (Parildar ve ark., 2011; Dağlar & Dağdeviren, 2018).
Dünya genelinde bulunan tüm bitkilerin yaklaşık sayısının 50.000 ile 1.000.000 civarında olduğu ve bunlardan yaklaşık 20.000 bitkiden elde edilen 4000 kadar bitkisel drog oluşturulup, tıbbi amaçlar için kullanıldığı bildirilmiştir. Türkiye’de yetiştirilebilen yaklaşık 9.000 bitkiden sadece 500’ünün tedaviye yönelik kullanılabildiği belirtilmiştir (Baytop, 1999; Nohutçu ve ark., 2019). Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ise, 21.000 bitki türünün ilaç hazırlanması için uygun olduğunu bildirmiştir (Başaran, 2012; Ötnü & Akan, 2020).
Adaçayı oldukça kıymetli bir tıbbi aromatik bitki olup, bilimsel olarak Lamiaceae (Ballıbabagilller) familyasından Salvia olarak bilinmektedir (Karakuş ve ark., 2017). Ayrıca, Salvia kelimesi Latince’de Salveo (kurtarmak) anlamına gelen kelimeden türetilmiştir (Baytop, 1999; Kaplan & Çakır, 2020).
Tıbbi adaçayının, Akdeniz ülkelerinde deniz seviyesinden başlayıp yaklaşık 1500 m’ye kadar dağılım gösterdiği ve dünyada 900’den fazla adaçayı türlerinin yer aldığı bilinmekle beraber, ticari değerinin çok olduğu türler ise Salvia officinalis L. (Tıbbi Adaçayı), Salvia pomifera L. (Elma Adaçayı), Salvia fruticosa Mill., syn. Salvia triloba L. (Anadolu Adaçayı), Salvia sclarea L. (Misk Adaçayı), Salvia lavandulaefolia Vahl. (İspanyol Adaçayı)’dır (Karakuş ve ark., 2017).
Türkiye’de yer alan adaçayı türlerinin sayısının 97 adet olduğu bilinmek ile beraber bunların 51 tanesinin endemik olduğu belirtilmiştir (Karakuş ve ark., 2017). Salvia officinalis L. (Tıbbi Adaçayı) türü, doğal yayılış göstermemekte, fakat kültür ortamında yetiştirilebilmektedir.
Salvia fructicosa ve Salvia tomentosa türleri ise Akdeniz iklimine sahip bölgelerde yayılış göstermekte olup, yerel halk tarafından toplanarak ekonomiye kazandırılmaktadır (Karakuş ve ark., 2017).
Akaberi, M., Mehri, S., & Iranshahi, M. (2015). Multiple pro-apoptotic targets of abietane diterpenoids from Salvia species. Fitoterapia, 100, 118-132.
Ali, B., Al-Wabel, N. A., Shams, S., Ahamad, A., Khan, S. A., & Anwar, F. (2015). Essential oils used in aromatherapy: A systemic review. Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine, 5(8), 601-611.
Al-Kalaldeh, J. Z., Abu-Dahab, R., & Afifi, F. U. (2010). Volatile oil composition and antiproliferative activity of Laurus nobilis, Origanum syriacum, Origanum vulgare, and Salvia triloba against human breast adenocarcinoma cells. Nutrition Research, 30(4), 271-278.
Altay, A., Suloglu, A. K., Celep, G. S., Selmanoglu, G., & Bozoglu, F. (2019). Anatolıan sage Salvıa frutıcosa ınhıbıts cytosolıc glutathıone-s-transferase actıvıty and colon cancer cell prolıferatıon. Journal of Food Measurement and Characterization, 13(2), 1390-1399.
Arabiyat, S., Al-Rabi'ee, A., Zalloum, H., Hudaib, M., Mohammad, M., & Bustanji, Y. (2016). Antilipolytic and hypotriglyceridemic effects of dietary Salvia triloba Lf (Lamiaceae) in experimental rats. Tropical Journal of Pharmaceutical Research, 15(4), 723-728.
Atmaca, H., & Bozkurt, E. (2016). Apoptotic and anti-angiogenic effects of Salvia triloba extract in prostate cancer cell lines. Tumor Biology, 37(3), 3639-3646.
Aydın, S. K. (2017). Salvia marashica bitkisinin biyoaktif bileşiklerinin belirlenmesi. Yayınlenmamış yüksek lisans tezi, Bezm-i Alem Vakıf Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Bağdat, R. B. (2006). Tıbbi ve aromatik bitkilerin kullanım alanları, tıbbi adaçayı (Salvia Officinalis L.) ve ülkemizde kekik adıyla bilinen türlerin yetiştirme teknikleri. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 15(1-2), 19-28.
Başaran, A. A. (2012). Ülkemizdeki bitkisel ilaçlar ve ürünlerde yasal durum. Missed, (27-28), 22-26.
Baydar, H. (2009). Tıbbi ve aromatik bitkiler bilimi ve teknolojisi (genişletilmiş 3. Baskı). Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları.
Baytop, T. (1999). Türkiye’de bitkiler ile tedavi (geçmişte ve bugün). Ankara, Nobel Tıp Kitapevleri.
Çelik, S. A., & Ayran, İ. (2020). Antioksidan Kaynağı Olarak Bazı Tıbbi ve Aromatik Bitkiler. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, 13(2), 115-125.
Dağlar, N., & Dağdeviren, H. N. (2018). Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp uygulamalarında fitoterapinin yeri. Euras J Fam Med, 7(3):73-77.
Dincer, C., Topuz, A., Sahin-Nadeem, H., Ozdemir, K. S., Cam, I. B., Tontul, I., & Ay, S. T. (2012). A comparative study on phenolic composition, antioxidant activity and essential oil content of wild and cultivated sage (Salvia fruticosa Miller) as influenced by storage. Industrial Crops and Products, 39, 170-176.
Dinçer, C. (2020). Adaçayı ekstraktlarının farklı yöntemler ile konsantrasyonunun matematiksel modellenmesi ve kalite özelliklerinin araştırılması. Gıda, 45(4),736-747.
Durna, D., & Kolukısa, H. (2020). Halk hekimliği üzerine yapılmış lisansüstü tezlerde diş tedavilerine yönelik uygulamaların tespiti ve bu uygulamaların diş hekimliği temelinde değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (69), 357-386.
Elmas, S., & Elmas, O. (2020). Salvia fruticosa’nın (Anadolu Adaçayı) terapötik etkileri. International Journal of Life Sciences and Biotechnology, 4(1-2), 1-1.
El-Wahab, A., Mohamed, A., Toaima, W. I., & Hamed, E. S. (2015). Effect of different planting locations in Egypt on Salvia fruticosa mill. Plants. Egyptian Journal of Desert Research, 65(2), 291-307.
Ertekin, B. (2020). Süt ve süt ürünlerinin ambalajlanmasında yenilikçi ve doğal yaklaşımlar; esansiyel yağların kullanıldığı polimerik aktif ambalaj çözümü. Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17(1), 115-121.
Exarchou, V., Kanetis, L., Charalambous, Z., Apers, S., Pieters, L., Gekas, V., &Goulas, V. (2015). HPLC-SPE-NMR characterization of major metabolites in Salvia fruticosa Mill. Extract with antifungal potential: Relevance of carnosic acid, carnosol, and hispidulin. Journal of agricultural and food chemistry, 63(2), 457-463.
Fraihat, A., Alatrash, L., Abbasi, R., Abu-Irmaileh, B., Hamed, S., Mohammad, M., & Bustanji, Y. (2018). Inhibitory effects of methanol extracts of selected plants on the proliferation of two human melanoma cell lines. Tropical Journal of Pharmaceutical Research, 17(6), 1081-1086.
Ghorbani, A., & Esmaeilizadeh, M. (2017). Pharmacological properties of Salvia officinalis and its components. Journal of Traditional and Complementary Medicine, 7(4), 433-440.
Güler, H. K., Dönmez, İ., & Aksoy, S. A. (2015). Tıbbi ve aromatik bitkilerin antibakteriyel aktivitesi ve tekstil sektöründe kullanımı. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Fen Dergisi, 10(2), 27-34.
Hani, S. B., & Bayachou, M. (2014). Salvia fruticosa reduces intrinsic cellular and H2O2-induced DNA oxidation in HEK 293 cells; assessment using flow cytometry. Asian Pacific journal of tropical biomedicine, 4(5), 399-403.
Kaplan, F. & Çakır, E. A. (2020). Sakarya ili çevresinde yetişen bazı salvia l. taksonlarının anatomik özellikleri. Düzce Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 8(2), 1258-1278.
Karadağ, R. (2007). Doğal boyamacılık, Ankara, Geleneksel El Sanatları ve Mağazalar İşletme Müdürlüğü Yayınları.
Karakuş, M., Baydar, H., & Erbaş, S. (2017). Tıbbi Adaçayı (Salvia Officinalis L.) populasyonundan geliştirilen klonların verim ve uçucu yağ özellikleri. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 26, 99-104.
Kavaklı, S. A., Özgür, K., & Ugurlu, E. (2020). Eskişehir halk pazarlarında satılan bazı tıbbi-aromatik bitkiler ve kullanım alanları. Ağaç ve Orman, 1(1), 1-11.
Kayıkçı, S., & Oğur, E. (2020). Hatay ilindeki nadir ve endemik Salvia L. türleri üzerine bir araştırma. Anadolu Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Dergisi, 30(2), 197-206.
Kendir, G.. & Güvenç, A. (2010). Etnobotanik ve türkiye’de yapılmış etnobotanik çalışmalara genel bir bakış. Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, (1), 49-80.
Koutsoulas, A., Čarnecká, M., Slanina, J., Tóth, J., & Slaninová, I. (2019). Characterization of phenolic compounds and antiproliferative effects of Salvia pomifera and Salvia fruticosa extracts. Molecules, 24(16), 2921.
Lopresti, A. L. (2017). Salvia (sage): a review of its potential cognitive-enhancing and protective effects. Drugs in R&D, 17(1), 53-64.
National Center for Biotechnology Information (2021a,b,c,d,e,f,g,h,ı,j). PubChem Compound Summary for CID 2758, Eucalyptol [Veri dosyası]. Retrieved from https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compoun d/ Eucalyp tol.
Nohutçu, L., Tunçtürk, M., & Tunçtürk, R. (2019). Yabani bitkiler ve sürdürülebilirlik. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 24(2), 142-151.
Ötnü, H. & Akan, H. (2020). Şanlıurfa’daki eczanelerde ve aktarlarda fitoterapi amaçlı satılan bitkiler. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tarım ve Doğa Dergisi, 23(4), 947-965.
Öz, M. (2020). Duygu durum bozukluklarının tedavisinde aromaterapi uygulamaları. Geleneksel Ve Tamamlayıcı Anadolu Tıbbı Dergisi, 2(3), 42-50.
Papageorgiou, V., Gardeli, C., Mallouchos, A., Papaioannou, M. & Komaitis, M. (2008). Variation of the chemical profile and antioxidant behavior of Rosmarinus officinalis L. and Salvia fruticosa Miller grown in Greece. Journal of agricultural and food chemistry, 56(16), 7254-7264.
Parildar, H., Serter, R. & Yesilada, E. (2011). Diabetes mellitus and phytotherapy in Turkey. JPMA-Journal of the Pakistan Medical Association, 61(11), 1116- 1120.
Rowshan, V., Najafian, S. (2020). Polyphenolic contents and antioxidant activities of aerial parts of Salvia multicaulis from the Iran flora. Natural product research, 34(16), 2351-2353.
Savelev, S. U., Okello, E. J., & Perry, E. K. (2004). Butyryl‐and acetyl‐cholinesterase inhibitory activities in essential oils of Salvia species and their constituents. Phytotherapy Research: An International Journal Devoted to Pharmacological and Toxicological Evaluation of Natural Product Derivatives, 18(4), 315-324.
Selim, C., & Mutlu, S. S. (2020). Tür Bazlı Korumada Yeni Bir Yaklaşım: Relikt Endemik Doystoechas Hastata Türünün Peyzaj Genetiği Kapsamında Değerlendirilmesi [Özel sayı]. Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 34, 217-234.
Tundis, R., Iacopetta, D., Sinicropi, M. S., Bonesi, M., Leporini, M., Passalacqua, N. G., & Loizzo, M. R. (2017). Assessment of antioxidant, antitumor and proapoptotic effects of Salvia fruticosa Mill. subsp. thomasii (Lacaita) Brullo, Guglielmo, Pavone & Terrasi (Lamiaceae). Food and Chemical Toxicology, 106, 155-164.
Urek, R. O., Kayali, H. A., Nakiboglu, M., & Tarhan, L. (2008). Comparison of antioxidant capacities of the leaves and flowers of Salvia fruticosa grown in Turkey. Asian Journal of Chemistry, 20(3), 2091.
Varlı, M., Hancı, H., & Kalafat, G. (2020). Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Üretim Potansiyeli ve Biyoyararlılığı. Research Journal of Biomedical and Biotechnology, 1(1), 24-32.
Yılmaz, D., & Gökduman, M. E. (2015). Adaçayı (Salvia officinalis) bitkisinin farklı nem düzeylerinde fiziko-mekanik özelliklerinin belirlenmesi. Ziraat Fakültesi Dergisi, 10(1), 73-82.
Yiğitkan, S., Ertaş, A., Fırat, M., Yeşil, Y., & Orhan, İ. E. (2020). Lamıaceae familyasına ait 37 tıbbi bitkinin hmg-koa redüktaz inhibitör aktiviteleri. Gazi Sağlık Bilimleri Dergisi, 5(3), 24-33.
Yüzbaşıoğlu, R. ve Kaplan, E. (2020). Manisa ili salihli ilçesindeki tüketicilerin tıbbi aromatik bitki tüketim faktörlerinin değerlendirilmesi (adaçayı örneği). Turkish Journal of Agricultural Engineering Research, 1(1), 63-73.
Zihlif, M., Afifi, F., Abu-Dahab, R., Majid, A. M. S. A., Somrain, H., Saleh, M. M., & Naffa, R. (2013). The antiangiogenic activities of ethanolic crude extracts of four Salvia species. BMC complementary and alternative medicine, 13(1), 1-10.